Архангай аймаг нь 93,000 хүн амтай, Хангайн уулархаг мужийн төв хэсэгт 55,2 мянган хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай. Аймгийн бүх нутаг далайн түвшнээс 1200-3600 метр өндөрт өргөгдсөн Хангайн нурууны салбар уулс, мөн ойт хээр, тал хээрийн бүсээс бүрддэг.

Архангай аймгийн хөгжлийн хөшүүргийн нэг нь аялал жуулчлал юм. Жилийн дөрвөн улиралд байгалийн үзэсгэлэнт газрууд болон түүхийн гайхамшгуудаараа, Монгол малч ахуйгаараа, уламжлалт ёс, зан үйлээрээ аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бүрэн боломжтой бүс нутаг юм. Аялагчдын сонирхолыг татдаг байгалийн үзэсгэлэнт газруудаас та бүхэнд түүвэрлэн танилцуулья.

1. Хорго уул

Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт оршдог Хорго уулын байгалийн үзэсгэлэнт газар нь 56 кв.км талбай бүхий нутгийг эзэлдэг. 1965 онд улсын хамгаалалтанд авсан байдаг. Хоргын тогоо уулын амсар нь хөндлөөшөө 300-400м, өрхийн гүн нь 70м бөгөөд дотогшоо нурж гулссан асга ёроолдоо тунасан байдаг.

Монголд 400 шахам унтарсан галт уул байдаг. Эдгээрээс Хоргын тогоо уул нь хамгийн залуу буюу дөнгөж хоёр түм орчим жилийн өмнө унтарсан тул тогоондоо нуур тогтож амжаагүй хуурай, нурсан асга дүүрсээр хөрсжөөгүй байна.

2. Тэрхийн цагаан нуур

Тэрхийн цагаан нуур нь галт уулын дэлбэрэлтээс үүссэн Хангайн нурууны үзэсгэлэнт нууруудын нэг. Хорго уулаас баруун тийш 2-3 км-ийн зайд байрладаг. Нуурын урт нь 16 км, 6 км өргөнтэй, 20 метр гүн цэнгэг устай урсгал нуур юм. Далайн түвшнээс 2060м өндөрт байдаг. Хойд, урд Тэрхийн гол нийлж Тэрхийн цагаан нуурын баруун өмнөөс цутгадаг.

Тэрхийн цагаан нуур байгаа газар нь урьд өвс бэлчээр сайтай уужим тал нутаг байжээ. Тал дунд нэг худаг байсан бөгөөд эрт цагт эмгэн өвгөн хоёр тэр худгаас ус аваад худгаа тагладаг байжээ. Гэтэд эмгэн нэг удаа ус аваад худгаа таглахаа мартчихжээ. Тэр шөнө худаг худаг нь оргилж алтан дэлхийг усны үер авах аюул нөмөрсөн байна. Энэ үед Бөх Мандал гэгч нэгэн хүчтэн Уран Мандал уулын оройг таслан аваад хутгийн таг руу шидэж хаасанд хальж асгарсан ус нь Тэрхийн цагаан нуур болон үлджээ. Ийнхүү гэнэт нуур тогтсоныг нутгийн хүн хараад “Тэр их нуурыг хараач” гэж дуу алдсанаар уг нуурын нэрийг “Тэр их” гэж нэрлэх болж, хожим “Тэрх” болон хураагдсан гэдэг.

Одоо Архангай аймгийн аялал жуулчлалын гол бүс нутаг.

3. Суварга Хайрхан уул

Суварга хайрхан уулыг Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 2007 оны 7-р сарын 26-ны өдрийн 183 тоот зарлигаар Төрийн тахилгатай болгосон.

Суварга хайрхан уул нь Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт оршдог. Далайн түвшнээс дээш 3117 метр өргөгдсөн, хангайн уулархаг мужийн ай савд багтдаг байгалийн өвөрмөц тогтоцтой үзэсгэлэнтэй сүрлэг уул юм. Суварга хайрхан уул нь галт уулын гаралтай уул юм. Түүний хормой бие модоор хучигдсан, нүцгэн оройтой, ноён оргилоосоо доош энгэр талдаа галт уулын тогоо болох хүнхэрт тогтсон уулын тунгалаг нууртай.

Суварга хайрхан уулаас салбарласан өвөр талдаа боржин хад, байц цохио, нуцгэн орой, хуниас бүхий Солбидог, Жмгэр, Хошгот, Тонгоргийн их, Бор, Цагаан өргөө зэрэг оллон сүрлэг нурууд салбарлана. Эдгээр уулсаас Тонгорогийн гол, Хошготын гол, Жимгэрийн гол, Хөрвөөоөгийн гол, Өлзий тээлийн гол зэрэг түргэн урсгалтай, үхэр чулуутай бэсрэгхэн голууд гол төлөв ганга, ангал, хавцал дундуур боргио үүсгэн урсч, Орхон голын эх савыг бүрдүүлдэг ба Улаан цутгалан хэмээх хүрхэрээг үүсгэдэг. Суварга хайрхан болон түүнээс салбарласан уулсад төрөл бүрийн жимсний мод ургадаг ба жигүүртэн, ан амьтдаар элбэг билээ.

Суварга хайрхан уулыг эрт дээр үеэс хошуу ноёд, нутгийн иргэд тахин шүтэж ирсэн уламжлалтай. Суварга хайрхан уулын салбар зүүн талд орших Жаран төгрөг уулын оройд Чингис хааны түмэн цэргийн овоо байдаг гэдэг домогтой юм билээ.

Суварга хайрхан ууланд гарч мөргөсөн эр хүний 3 жилийн хийморь сэргэж, элдэв гай барцад тохиолдохгүй, сайн сайхан амьдардаг гэлцдэг хуучны үг бий.

4. Ноён Хатан хангай уул

Архангай аймгийн Хангай сумын төвөөс баруун урагш 18 км зайд байх Ноён Хатан хангай хэмээх байгалийн үзэсгэлэн төгс уулс оршино. Ноён Хатан хангай уулыг Монгол улсын их хурлын 1998 оны 28-р тогтоолоор байгалийн үзэсгэлэнт дархан цаазат газар болгож дархалсан байна. Энэхүү газарт төрөл бүрийн жимсний мод ургахаас гадна олон төрлийн ан амьтан элбэг.

Ноён Хатан хангай уулын баруун хойд хормойд халуун, хүйтэн рашаан бий. Рашааны халуун нь 36-39 хэм, 9.1-9.5 хэт шүлтлэг, хүхэрт устөрөгч, цахиурын хүчил зэргийг агуулсан байдаг. Эдгээр рашаанууд нь дотор таван цулын эрхтэн систем, нуруу, бөөр, тулгуур эрхтний өвчлөлд нэн сайн бөгөөд нүд, чих, хамар, амны хүйтэн рашаанууд тусдаа өөр өөрсдийн сувгаар урсана.

5. Булган уул

Архангай аймгийн төвийн хойморт залрах энэхүү Хангайн үзэсгэлэнт сүрлэг уулыг 1956 онд БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 17-р зарлигаар дархан цаазтай болгосон байдаг. Булган уулын үнэмлэхүй өндөр нь 1980 метр, харьцах өндөр нь 280 метр юм. Булган ууланд түүхийн дурсгалт зүйлс олон бий. Уулын энгэр дээр том жижиг нийлсэн 7 бурхан байх ба голд байрлах Богд Зонховын том хөргийг 18-19-р зууны үед бүтээсэн гэдэг. Сүүлд 2013 онд дээрх бурхадыг дахин өнгө будгийг сэргээж засварласан юм. Мөн уйгаржин монгол, төвд зэрэг бичиг үсгээр хад чулуунд сийлсэн түүхийн дурсгалууд элбэг.

Булган ууланд нутгийн зон олон тухайн жилийнхээ билэгт сайн өдрүүдэд зул өргөж, ажил үйл, амьдрал ахуй, эрүүл мэндээ даатган залбирдаг уламжлалтай бөгөөд уулын сахиус нь эмэгтэй учраас зөвхөн цагаан идээ, сүүг өргөж залбирдаг.

400 жилийн өмнөөс зул өргөж залбирдаг дэлхийд цор ганц уул байдаг нь Архангай аймгийн төвд байх энэхүү Булган уул юм. Гадна, дотны жуулчид ч зорьж ирэх нь жил ирэх тусам нэмэгдэж байдаг.

6. Тайхар чулуу

Архангай аймгийн Ихтамир сумын нутагт хойд Тамир голын эрэгт байрлах энэхүү Тайхар чулуу нь аймгийн төвөөс 20 км зайд оршдог, 16 метр өндөр эгц боржин чулуун цохио юм. Энэхүү гайхалтай чулууг бий болсон талаар олон домог бий. Нэгэн домогт “Нэг залуу эр үзэсгэлэнт залуу эмэгтэйд хайртай болж, гэр бүлийнхээ албан шахалтаар гэрээсээ явцгаах эвсэл энэ хадан чулуун дээрээс үсэрч амиа хорлох хэрэгтэй болжээ” гэдэг бол өөр нэг домогт “Нэгэн хүчит бөх олныг айлган гарч ирсэн аварга том аймшигт могойг дарж энэхүү чулууг өргөн энэ газарт тавьжээ” гэсэн байдаг.

Тайхар чулуун дээр олон мянган жилийн түүхийг харуулсан сүг зураг, овог аймгуудын тамга тэмдэг, янз бүрийн хэлний бичээсүүд бий. Эдгээр бичээсүүдийг 19-р зууны сүүл үеэс эрдэмтэн судлаачид сонирхон судалсан ба хамгийн эртнийх нь чулуун зэвсгийн сүүл үед хамаарах улаан зоосоор зурсан тамга тэмдэг бүхий дүрс зураг, амьтны зураг юм. Мөн олон хэлээр бичсэн 150 орчим түүхийн холбогдолтой бичээс бий.

Одоо ч олонд танигдаж, Тайхар чулууг үзэж, зураг татуулах хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байна.

7. Чулуутын хавцал

Чулуутын хавцал нь Хоргын тогоо уулын дэлбэрэлтээс үүдсэн хавцал юм. Хавцал нь 15-20 метр, зарим газраа 60 метр хүртэл гүн өндөр хавцалтай, 100 орчим км үргэлжлэх ба Чулуут гол өөрөө 415 км урсаж Идэр голд цутгана. Урсах голд нь цурхай, тул, алгана зэрэг загас элбэг.

Чулуутын хавцал нь аймгийн төвөөс 100 км–ийн зайд байх ба засмал замаар 2-3 цаг явж хүрнэ. Энэ хэсэг газар нь аялал жуулчлалын бас нэгэн бүс нутаг юм. Чулуутын хавцалд дэлхийн дөрөв дэх “Шилэн гүүр” барих ажлыг эхлүүлж байна. Шилэн гүүрний эхний хэсэг нь 7-р сард ашиглалтанд орох юм.

Мөн чулуутын хавцлаас баруун тийш 100-аад метрийн зайд “Зуун салаа мод” хэмээх нутгийн олон шүтэж, хүндэлдэг өвөрмөц тогтоцтой мод ургасан нь жуулчдын сонирхолыг их татдаг.

8. Өгийнуур

Архангай аймгийн Өгийнуур сумын нутагт байх Өгий нуур нь талархаг газар далайн түвшнээс 1332 метрийн өндөрт оршдог. Тус нуур нь 25,7 км2 талбайтай, 7,1 км урт, 5,3 км өргөн, 15,3 гүнтэй цэнгэг уст нуур юм. Хэмжээгээрээ аймагтаа Тэрхийн цагаан нуурын дараа орно. Энэ нуурт 15 зүйлийн загас, 80 гаруй зүйлийн шавьж, мөлхөгч амьдардаг. Мөн 130-аад зүйлийн шувуу цугладаг байгалийн үзэсгэлэнт газар юм.

Архангай аймаг Өгий нуурыг түшиглэн өвлийн аялал жуучлалыг хөгжүүлэх бодлого барьж байгаа. 2014 оноос өвлийн спорт загасчлалын улсын уралдаан, аймгийн брэнд мөсөн дээрх тоглоом болох “Мөсөн шагай”-н бооцоот уралдааныг тус тус зохион байгуулж ирсэн. Энэ нь өвлийн аялал жуулчлалын нэг брэнд болж байна.

9. Хөхнуур

Архангай аймгийн Ихтамир сумын Хөх нуур багт далайн түвшнээс дээш 3100 гаруй метрийн өндөрт, Хойд Тамирын голын эх, Хангайн нурууны салбар “Харлагтайн гурван битүү” уулсын тавцанд тогтсон, үзэсгэлэнт сайхан газар цэнгэг устай нуур бий. Түүнийг Хөхнуур гэнэ. Уулын тагд байх энэ нуур нь 6,7 км талбайг эзэлнэ. Нуурт хүрэх зам нь маш хэцүү бөгөөд туулах чадвар сайтай машин болон мориор хүрнэ. Замд эгц ганга, уулын хад асгатай тагийн зам, том үхэр чулуу их тааралдана. Харин очсон хойноо байгалийн сайхан, амар амгаланг мэдрэх боломжтой.